Het begin van de oorlog De Duitse troepen vielen ons land binnen op 10 mei 1940. Het was een prachtige, bijna zomerse dag, herinnert Lydia Deveen-De Pauw zich. Een dag die niemand die hem meemaakte, ooit zal vergeten. Maar die inval zette het dagelijkse leven van de Belgische gezinnen op z'n kop: vaders en zonen werden verplicht om hun familie achter te laten, zoals bij de families De Schrijver en Moens. Moeders begonnen voedsel te hamsteren. Kinderen moesten plots een paar dagen niet meer naar school, zegt Paul Baeten met een glimlach. Tegelijkertijd waren er bombardementen, gevechten en chaos. Meer dan anderhalf miljoen mensen, volwassenen maar ook veel kinderen, vluchtten naar het westen. Al keerden sommigen na één of meerdere dagen al terug: de Duitse troepen hadden hen ingehaald. Fee Bloch en Louis Van Nylen vertellen erover alsof het gisteren was. Uiteindelijk duurde het maar 18 dagen voor België capituleerde. Maar hernam het leven dan weer z'n gewone gangetje voor de twaalf getuigen die toen tiener waren?
Werk & school De oorlog betekende chaos. Fabrieken sloten, bedrijven lagen in puin, bruggen waren beschadigd en spoorwegen vernield. Mensen konden niet meer gaan werken en in de zomer van 1940 was meer dan een kwart van de beroepsbevolking werkloos. Voor veel tieners betekende dat bittere armoede thuis. Vaders gingen, al dan niet vrijwillig, werken voor de Duitsers, zoals de vader van Jozef Vandendriessche. Niet alleen op straat, ook op school kwamen kinderen in contact met de Duitse bezetter. Schoolgebouwen werden vaak opgeëist door de Duitsers. Zo zagen Paul Baeten en Bertha Reymen dagelijks Duitsers op de speelplaats. 'Zwarte' leraars hadden dan weer vrij spel in het verkondigen van hun mening. Tijdens de bezetting was er ook niet langer een burgemeester in elke gemeente. Hier en daar waren er dus Belgische vaders die de taak van 'oorlogsburgemeester' op zich namen, zoals de papa's van Leona Vindevogel en Albert De Schrijver. Welke invloed had dat op de tieners van toen?
Relaties met de Duitsers Tijdens de oorlog maakten Duitse soldaten deel uit van het dagelijkse leven in Vlaanderen, vooral in de grotere steden. Het Duitse leger eiste gebouwen en huizen op voor zijn troepen. Tijdelijk of permanent. De getuigen zagen Duitsers op café, waar ze altijd heel netjes hun pintje betaalden en bewonderden hen om hun discipline. De Duitse militairen waren in de ogen van de jonge Bertha Reymen 'groot, blond en knap en ze konden geweldig goed zingen!' Louis Van Nylen en Albrecht De Schrijver gingen na een tijdje gemoedelijker om met de Duitse militairen die bij hen thuis waren ingekwartierd. Maar na de zware Duitse nederlaag in Stalingrad werd de sfeer grimmiger. De bezetter vaardigde steeds meer reglementen uit en trad harder op. Ook tegen de joden. Zij doken massaal onder na de eerste razzia's. Zo ook getuige Fee Bloch, die van de ene schuilplaats naar de andere trok. In de hoop te overleven.
Honger en kou De meeste mensen - ook het gezin van Jozef Vandendriessche - leden honger in de oorlog, veel honger. En de gevolgen van die voedselschaarste waren nefast: volwassenen vermagerden zienderogen, kinderen groeiden weinig of niet, zieken genazen amper. Iedereen deed er dan ook alles aan om z'n gezin te kunnen voeden: de broer van Bertha Reymen smokkelde aan de Belgisch-Nederlandse grens; de ouders van Lydia Deveen-De Pauw kopen tegen wil en dank op de zwarte markt; anderen zoeken soelaas op de velden van de boeren, zoals die van de familie Craeninckx. Zo ontstond ook de 'boerenhulp': landbouwers met een goed hart namen een tijdje ondervoede kinderen op in huis. Tot ze weer aangesterkt waren. Zo kan Jozef Vandendriessche perfect omschrijven hoe het voelde om eindelijk nog eens een bord vol lekkere dingen op te kunnen smikkelen. Bijna even schrijnend als de voedselschaarste, was het tekort aan brandstof. Alles was gerantsoeneerd, ook kolen en mazout. Er waren alleen minderwaardige kolenproducten te krijgen, zoals Schlamm en steenkoolgruis. Intussen probeerde iedereen het dus op z'n eigen manier warm te krijgen, ook de ouders van Jozef Vandendriessche en Louis Van Nylen.
Vrije tijd Hoe kon je de dagelijkse miserie van de oorlog vergeten? Door sport, cultuur en amusement. De mensen moesten zich kunnen ontspannen, ook de tieners. André Laporte herinnert zich de strenge oorlogswinters toen ze gingen schaatsen en 'ijsstoel rijden'. En Roger Moens ging naar wielerwedstrijden en naar het voetbal kijken. Want na een tijdje gingen die gewoon door tijdens de oorlog. Ook de bioscoop zat bomvol, zegt Louis Van Nylen. Het was er vaak warmer dan thuis en mensen konden er even wegdromen. Er werden vooral Duitse films getoond met een hoog propaganda- maar ook showbizzgehalte. De Belgische jazz werd bijzonder populair tijdens de oorlogsjaren, vooral bij de jongeren. De 'swing-orkesten' van Stan Brenders en Fud Candrix oogstten massaal veel succes. Getuige Paul Baeten huurde in 1943 zelfs een volledige box af tijdens een jazzoptreden om indruk te maken op een meisje. Met succes blijkbaar, want toen hij meer dood dan levend terugkwam uit de concentratiekampen, stond ze hem op te wachten. En later werd ze zijn vrouw.
('Verzet en collaboratie') Hoe hard de meeste mensen Hitler ook haatten, een kleine groep had tijdens de oorlog wél bewondering voor 'de Führer'. En ze lieten zich enthousiast meeslepen. Maar dat dit niet evident was voor de tieners van toen, blijkt uit de emotionele getuigenissen van de kinderen van twee oorlogsburgemeesters, Leona Vindevogel en Albrecht De Schrijver. Er waren ook duizenden Vlaamse jongeren die zich vrijwillig meldden om naar het Oostfront te trekken, zoals de broer van diezelfde Albrecht De Schrijver. Om te gaan vechten tegen het 'goddeloze Bolsjewisme'. Het werd hen niet in dank afgenomen. Maar ook in het kamp van de weerstand lieten jongeren zich niet onbetuigd. Zij werden soms op jonge leeftijd al betrokken bij het verzet. En niet zonder risico: Paul Baeten werd verraden en Jozef Craeninckx werd opgepakt tijdens de razzia van Meenzel-Kiezegem. En zijn vader, maar ook de Joodse ouders van Fee Bloch werden afgevoerd naar de kampen. Die politieke en Joodse gevangenen ondergingen vaak hetzelfde lot: soms werden ze hier terechtgesteld, maar meestal gingen ze op transport richting Duitsland. Waar ze de gruwel van de kampen aan den lijve ondervonden. En dat laat ook 70 jaar later nog diepe sporen na.
('De bevrijding') Na jaren van Duitse overwinningen en successen, begonnen de kansen te keren. Vanaf het voorjaar van '44 voelde iedereen dat de bevrijding in de lucht hing. Maar de Duitse troepen gaven zich niet zo maar gewonnen: op veel plaatsen leverden ze nog verbeten strijd voor ze uiteindelijk toch massaal op de vlucht sloegen. De geallieerden werden daarna als helden onthaald. Voor Bertha Reymen waren de zwarte Amerikanen een bezienswaardigheid; en zij wil met haar vriendinnen maar al te graag met een stoere soldaat naar het bal, ook al leidt dit tot Babylonische én hilarische spraakverwarringen. Op veel plaatsen barstten spontaan volksfeesten uit. Maar wie dacht dat met de bevrijding de oorlog voorbij was, had het fout. De V-bommen zaaiden dood en verderf. De gezinnen van Jozef Vandendriessche en Fee Bloch moesten dagenlang in kelders schuilen en bidden dat ze de bommenregen zouden overleven. In 1945 werden ook de kampen bevrijd. De bevrijders troffen er mensonterende taferelen aan: de gevangenen waren lichamelijk compleet verzwakt én enorm getraumatiseerd. Ze wilden maar één ding: zo snel mogelijk naar huis. Net zoals de 19-jarige Paul Baeten, die dan nog maar 40 kg weegt.
('Repressie en naweeën van de oorlog') In februari 1945 waren de allerlaatste Duitse troepen dan wel verdwenen, het normale economische leven kwam maar traag op gang. Er was nog altijd een tekort aan alles, zeggen Roger Moens en Fee Bloch. Meteen na de bevrijding begon ook de jacht op de 'zwarten'. Zeker 70 000 echte en vermeende collaborateurs werden opgepakt en vaak mishandeld. Er vielen tientallen doden: ze werden gelyncht, doodgemarteld of geëxecuteerd. Zoals de vader van Leona Vindevogel. En de massa reageerde zich ook af op hun woningen en huisraad. Taferelen die Louis Van Nylen, Albrecht De Schrijver en André Laporte blijven achtervolgen, zelfs tot de dag van vandaag. Intussen wachtten vele anderen wanhopig op nieuws van hun familieleden, zoals Jozef Craeninckx en Fee Bloch. Soms tevergeefs, want van de 25 000 gedeporteerde Joden overleefde slechts 1 op 20. En dan begon voor iedereen de verwerking van de ingrijpende oorlogsgebeurtenissen, zeker ook voor de tieners van toen. Sommigen droegen nog lange tijd littekens van deze periode. Anderen zijn er sterker uitgekomen. Maar elk van de 12 getuigen koestert sinds de oorlog het vrijheidsgevoel. Dat neemt niemand hen meer af.